Suvremeni umjetni tekstili u posljednjih pedeset godina polako istiskuju prirodni materijal ovčju vunu s tržišta. Tradicionalna tekstilna industrija se transformira u novu ili prestaje s proizvodnjom, te pogoni uspostavljeni za ove potrebe propadaju i često bivaju napušteni. Smanjenjem potrebe tekstilne industrije za ovim prirodnim materijalom dovelo je do rapidnog opadanja proizvodnje u posljednjih 20 godina. Ovčja vuna vremenom postaje otpad koji je teško zbrinuti zbog njegovih karakteristika i dugotrajnosti.
U isto vrijeme to je dostupan materijal koji nastavlja s „rastom“ iako njegovo iskorištavanje na tradicionalan način opada. Suvremeni zahtjevi održivog razvoja su prepoznali karakteristike ovog materijala i prednosti njegovog korištenja tako da on ponovo dobiva značajno mjesto u suvremenom razvoju građevinarstva kao strateške grane održivog razvoja u EU i svijetu. Potrebne su minimalne adaptacije i ulaganja u postojeće tradicionalne pogone prerade ovčje vune kako bi isti postali suvremeni proizvodni pogoni izolacijskih panela od ovčje vune.
Prednost prirodne ovčje vune je velika naspram drugih materijala na tržištu. U svojoj knjizi Okolišni dizajn Max Fordham navodi da, ukoliko se koristi lokalno, ovaj materjial troši jako malo primarne energije i CO2 pri proizvodnji, ugradnji, korištenju i recikliranju. Dodatno, prednosti ovčje vune kao izolacijskog materijala prikazane su u tabeli koja slijedi, gdje su upoređene vrijednosti toplinske provodljivosti, gustoće, toplinskog otpora i vrijednosti primarne energije i emisije CO2, kao dokaz prednosti ovog prirodnog materijala:
Danas se svaki materijal promatra i procjenjuje kroz cijeli životni vijek (LCA), a kroz procjenu glavnih energetskih gubitaka i emisija CO2. Uporedba primarne potrebe energije i emisije CO2 između 1 m3 izolacije od ovčje vune i 1 m3 mineralne vune pokazuje odnos 5,4 kg CO2, naspram 135 kg, što znači da proizvodnja izolacije od ovčje vune ima 25 puta manje emisije CO2.[1] Gustoća ovčje vune prema EN 1602 treba iznositi 16 – 70 kg/m³, dok za ploče za podnu izolaciju gustoća treba iznositi 100-120 kg/m3.
Vuna ne iritira respiratorne organe ili kožu kao što je slučaj kod drugih materijala sličnih izolacijskih karakteristika (staklena ili mineralna vuna). Razlog za to je veličina prirodnih niti koje se ugrađuju u izolaciju, a čija je debljina 30 µm, što znači da nisu prevelike da bi utjecale na respiratornih organe.[2]
Izolacija od ovčje vune, također, može pomoći u prevenciji sindroma bolesnih zgrada.[3] Prema tvrdnjama Nacionalnog programa za istraživanje toksičnih materijala u SAD, ovčja vuna je sposobna apsorbirati i zadržati tvari poput formaldehida, dušikovog dioksida i sumpornog dioksida, emitiranih iz drugih zajedničkih građevinskih materijala, te tako osigurati zdravije i komfornije uvjete u ovim objektima.
„Vuna je otporna na prljavštinu. Sposobnost vune je apsorbiranje vlage, stoga njen nizak nivo nakupljanja statičkog elektriciteta znači da ona ne privlači dlačice i prašinu iz zraka. Valovi vlakna i ljuskice s vanjske strane vlakna onemogućavaju nečistoći da prodre u tkaninu.“ [4]
U usporedbi s biljnim vlaknima, vlakna vune sporije sagorijevaju. Kako vlakna vune sadrže vlagu, ona ne pospješuje vatru nego je zapravo gasi. Kada dođe u kontakt s vatrom, vuna se počinje žariti ali je ne pospješuje, odnosno, kada se odmakne od izvora plamena, vuna automatski prestaje sa žarenjem. Ona čak gasi vatru pa se kod malih požara preporučuje gašenje s odjećom napravljenom od vune. „Vuna je prirodno sporogoreći i samogaseći materijal koji se ne topi. Ukoliko se i zapali, ne stvara nikakve toksične plinove. Gori na puno nižoj temperaturi nego umjetna vlakna.“ [5]
Kako bi se odstranile nečistoće, pijesak, prašina i masnoća lanolin, te kako bi se zaštitila od insekata odnosno moljaca, vuna se pere. Pranje vune u današnje vrijeme obavlja se prirodnim solima thorlana THOR (Thorlan IW). Thorlan je sol na bazi titana koja ne isparava niti se mijenja vremenom, te ostaje na vlaknu vune tokom čitavog perioda korištenja. Kemijski se nanosi na vuneno vlakno i ne može se ukloniti mehanički. Thorlan IW se ne uništava pranjem, vlagom ili dugim i kontinuiranim izlaganjem UV-zračenju, te se može reći da predstavlja trajnu zaštitu vunenih vlakana.
Cijena sirove vune u BIH je uvijek bila jako niska te farmerima iz tog razloga nikada nije bila značajan izvor prihoda. Na sirovu vunu otpada manje od 1% bruto prihoda farmera, pa predstavlja više opterećenje nego planiranu dobit. Cijena masnog runa ili grube neoprane vune (35 µm do 40 µm) varira i kreće se između 0,25-0,0,38 € za 1 kg. Cijena neoprane vune – rude (križanac merino-pramenka) i janjeće vune veće finoće (28 µm do 32 µm) se kreće od 0,40-0,50 € za 1 kg. Cijena 1 kg oprane vune se kreće od 1,25-1,75 €, u zavisnosti od klase. Cijena vlačane vune se kreće od 3,00-4,50 € (zavisno od klase) po 1 kg.[6] Radi uporedbe, cijena merino vune na međunarodnom tržištu se kreće oko 8 $ po 1 kg. Cijene u Hrvatskoj i Srbiji su u sličnim omjerima prema neslužbenim izvorima.
Ovčja vuna je prirodan, održiv, obnovljiv materijal koji se može reciklirati. To je potpuno biorazgradiv materijal koji ne šteti zdravlju čovjeka i okolišu. Upravo ekološke vrijednosti aktualiziraju održivu preradu i korištenje ovog materijala u graditeljstvu.
Trenutno, korištenje vune za izolaciju građevinskih objekata postaje sve popularnije u svijetu. Proizvodnja izolacijskih materijala od vune najviše se uvodi u Europi, Australiji i Kanadi, a polako se ta proizvodnja širi i na Sjedinjene Američke Države. Kod prerade ovih proizvoda jedina razlika u tradicionalnom procesu prerade vune dolazi na kraju procesa kad se vlakna slažu u izolacijske panele nakon sušenja i češljanja (vlačenja) vune.
U posljednje vrijeme veliki broj istraživačkih centara radi dodatna istraživanja ovčje vune i proizvoda za termoizolaciju od ovog materijala koji su dostupni na tržištu. U slučaju proizvodnje termoizolacijskih panela od ovčje vune objavljen je veliki broj naučnih radova kojima se dokazuju njene prednosti, ali i rješavaju nedostaci.
Pored velikih vrijednosti toplinske izolacije vuna ima važnu karakteristiku za proračune fizike zgrade, a to je njena higroskopnost. Higroskopnost je osobina materijala da upije određenu količinu vlage, a da pri tom bitno ne mijenja svoja toplinska svojstva. Ovčja vuna ima jako visok nivo tolerancije na vlagu.
Ovčja vuna, također, posjeduje sposobnost da upije višak vlage iz unutarnjeg prostora te da ga ispusti kada je zrak u prostoriji suh i na taj način vrši prirodnu regulaciju vlažnosti, utječe na prozračnost, odnosno kvalitetu zraka u prostoru.
Dijagram prikazuje kako debljina ovog materijala određuje koeficijent provodljivosti, odnosno da se s povećanjem debljine materijala smanjuje provodljivost zvuka. Na osnovu dobivenih rezultata mogu se raditi planiranja ugradnje ovog materijala za različite potrebe zaštite od buke. Generalno, ovaj materijal ima jako dobre karakteristike zvučne izolacije. Vlažnost povećava toplinsku provodljivost materijala, a s njenim povećavanjem povećava se i protok topline i U-vrijednost konstrukcije. To znači da je ovaj efekt pojačan u postojećim klimatskim uvjetima, što dovodi do najniže U-vrijednosti zimi. Promjene U-vrijednosti su manje u konstrukciji s ovčjom vunom u toku jedne godine. Ova konstrukcija je mehanički manje pod stresom, a prosječna U-vrijednost je neznatno veća.
Ovčja vuna, kao izolacija koja se postavlja s unutarnje strane zida s parnom branom, pokazala se kao dobra opcija za fiziku zgrade zbog svojih prirodnih karakteristika upijanja vlage. Vlagu koju ovaj materijal upije, sposoban je vratiti nazad u prostor kada dobije uvjete za to. Upijena vlaga se akumulira na hladnoj strani izolacije, ali manje nego u slučaju mineralne vune.
Korištenje ovčje vune u kombinaciji s drugim prirodnim obnovljivim resursima najbolja je alternativa za smanjenje primarne energije u zgradama. Ovaj materijal definitivno ima prednosti nad materijalima koji se trenutno koriste.
Tekstilno tržište BiH bilo je stabilan ekonomski sektor. Domaća vuna je korištena u sektoru tekstilne industrije koji je obuhvaćao nekoliko velikih tvornica. Vuna iz Jugoslavije se obrađivala većinski u tvornicama smještenim u BiH.
Populacija ovaca u BiH je prije rata imala približno 1.3 milijuna grla. Preko 80 % populacije ovaca činila je domaća pasmina pramenka. „Pramenka u prosjeku daje od 0,75 do 3 kg po runu. Prosjek količine ošišane vune iznosi 1,7 kg. Randman vune, odnosno količina oprane vune koja se dobije nakon pranja u odnosu na neopranu vunu, se procjenjuje na 50-70 %. Najvažnije pasmine pramenke u BiH su dubska (vlašićka), privorska, kupreška, podveleška (planinsko-hercegovačka), stolačka i sjenička“.[7] I danas je omjer autohtone vrste pramenke i križanaca sličan. Prema najnovijim istraživanjima Svjetske organizacije za hranu i poljoprivredu – FAO[8], u sklopu izrade sektorskih analiza u sektoru poljoprivrede, ishrane i ruralnog razvoja BiH, 2012. godine u BiH postoji 1.515.000 [9] grla ovaca.
Prema podacima savjetodavne službe u Hrvatskoj od ukupne populacije ovaca u RH, koja 2012. g. iznosila 531.981 grlo, oko 80 %, čine hrvatske izvorne pasmine među kojima prednjači pramenka.[10] U Srbiji prema Zavodu za statistiku 2017 godine ukupan broj ovaca je prelazio 1,7 milijuna grla.[11]
Striža ovaca u BiH i regiji se organizira nevezano i pojedinačno na farmama. Prema procjenama u BiH se godišnje ostriže oko 1.400 tona vune i proces se obavlja uglavnom ručno, a cijena vune je niska i kreće se od 0,15 € do 0,50 €. Nakon striženja vuna se treba prikupiti, no segment prikupljanja vune je vrlo slab, neorganiziran, a u nekim regijama organizirano prikupljanje vune uopće ne postoji. Zbog neorganiziranosti znatne količine vune ostaju izvan tržišnih kanala ne samo u BiH nego u cijeloj regiji što predstavlja ekološki problem.
Količina vune koja bi se mogla prikupiti u BiH dostiže vrijednost od 2.500 tona godišnje (1.515.000 ovaca x 1,7 kg/po grlu). Procjenjuje se da 80 % populacije ovaca u BiH pripada pasmini pramenka, pa se može zaključiti da je 80 % vune tj. oko 2.000 tona, gruba vuna, a ostatak od oko 20 %, odnosno 500 tona, je vuna veće finoće. Kvaliteta vune za izolacijske elemente ne mora biti visoka, tako da polugruba vuna koja se dobiva od autohtonih ovaca pramenki na području BiH odgovara zahtjevima ove proizvodnje. Susjedne države takođe se susreću sa sličnim problemima prikupljanja i iskorištavanja ovog materijala.
U procesu proizvodnje izolacijskih panela od vune, pogon za pranje je značajan dio procesa prerade. U BiH je nekada postojalo pet pogona za preradu i proizvodnju vune koji su imali svoje praonice. Trenutno postoji samo jedna strojna praonica kapaciteta 5 kotlova i nalazi se u Visokom. Ona bi uz manja ulaganja mogla dostići standarde tražene u EU.[12]
Sve ovo, ako se promatra iz kuta investiranja u čiste tehnologije koje su strateška prilika za razvoj u BiH i regiji, može poslužiti kao važan ulazni podatak za buduće investitore jer infrastruktura pranja i proizvodnje u BiH još uvijek postoji. Praonica u Visokom, kao što je navedeno, uz malo ulaganje može dostići tražene ekološke i proizvodne standarde. Proizvodni pogoni za tekstile od vune jedino u zadnjoj fazi procesa proizvodnje zahtijevaju posebne dijelove i strojeve koji proizvode izolacijske elemente, ostatak procesa je zadovoljavajući i ne treba se mijenjati. Prema studiji izvodljivosti, koja je rađena za potrebe apliciranja na razvojni projekt prema Austrijskoj razvojnoj agenciji ADA, planiraju se mjesečni kapaciteti proizvodnje u tri smjene od 200 tona vune za proizvodnju izolacijskih panela. [13] Dodatno, postoji educirana radna snaga u ovom sektoru.
Rješavanje problema tržišta vune treba biti dio šire regionalne strategije čiji je cilj poboljšanje sektora ovčarstva u cijeloj regiji jer i susjedne države u regiji, Hrvatska, Crna Gora, Srbija, Makedonija, Albanija i Kosovo imaju slične probleme.. Bez strateškg pristupa organiziranju proizvodnje termoizolacijskih elemenata od vune u BiH i regiji ovi proizvodi teško da mogu postići konkurentnu vrijednost. Posebno je bitno naglasiti da je veći dio vune iz BiH i regije pogodan upravo za proizvodnju izolacije. Veoma je bitno da se međusobno povežu određene struke, tržište i krajnji korisnici, da se stvori lanac vrijednosti, te da se izgradi svijest o prednostima ovog materijala. Nadalje, potrebno je pristupiti promociji ovih proizvoda i njihovih prednosti, te iskoristiti sve beneficije za prirodu i okoliš.
Privatna investicija već postoji u BiH a kompanija Wool-line pored ovih proizvoda na tržištu nudi i druge programe proizvoda od ovčje vune. Studijom izvodljivosti koju smo radili, utvrdili smo da je investiranje u projekt proizvodnje termoizolacijskih materijala od ovčje vune financijski isplativ za ulagače. Pokazatelji financijskog prinosa (financijske isplativosti ulaganja) i financijske održivosti (FNPV i FIRR) pokazuju nam da je iz neto prihoda moguće pokriti ukupna ulaganja uz ostvarivanje planirane dobiti.
Na kraju studije, s obzirom na nedvosmislene prednosti i benefite ovog tradicionalnog, prirodnog, biorazgradivog i dugotrajnog materijala, s izvanrednim osobinama higroskopnosti, male emisije CO2 i male potrošnje primarne energije, sugerirana su buduća istraživanja u BiH i regiji fokusirana na ostale mogućnosti proizvodnje vune, na prednosti kombiniranja vune s ostalim prirodnim materijalima kao što su drvo, glina, kreč, slama, te na druge prednosti čistih tehnologija.
IZVORI:
- Spritzendorfer, J., Der Dämmstoff Schafwolle, Energetische Bewertung – CO2 Bilanz und Ökobilanz Beratungsagentur für zukunftsfähiges Bauen (na njemačkom), http://www.oebag.de/fileadmin/downloads/Dateien_all_User/OEkobilanz_Schafwolle.pdf (accessed on 10 June 2015);
- Sanela Klarić (2015), Održivo stanovanje, drvo, ovčja vuna, slama izazovi i potencijali tradicionalnih prirodnih materijala, Internacionalni BURCH univerzitet, Sarajevo;
- U sindromu bolesne zgrade bolesnik je zgrada u kojoj ljudi borave, a njihove su smetnje tek posljedica stanja zgrade. Po definiciji Svjetske zdravstvene organizacije (SZO), sindrom bolesne zgrade (SickBuilding Syndrome ili skraćeno SBS) je stanje karakterizirano iritacijama sluznica, vegetativnim smetnjama kao što su glavobolje i umor, a isto tako i narušavanjem mentalnog zdravlja, depresijom i iritiranošću.
- Sljepčević S. (2010), Studija isplativosti tržišta vune, UNDP BiH, http://www.undp.ba/upload/publications/Studija%20isplativosti%20trzista%20vune.pdf;
- Field T.G., Taylor R.E., (2008), Scientific Farm Animal Production, Pearson Prentice Hall;
- Informacije o cijenama vune dobijene od lokalne kompanije Wool-Line, o.d. u ožujku 2014. god. Ova kompanija se od 2003. god. bavi prometom vune u BiH; Više o kompaniji na web stranici: www.wool-line.com
- Sljepčević S., Studija isplativosti tržišta vune, UNDP BiH, 2010.; Cijela studija dostupna na: www.undp.ba;
- Food and Agriculture Organisation;
- FAO, Sektorske analize, Mesarski i mljekarski sektor u BiH, 2012.;
- 1 mr. sc. Ana Grgas (2014), Baštinjenje pasmine ovaca i koza u Republici Hrvatskoj, https://www.savjetodavna.hr/adminmax/publikacije/ovce_koze_AG_opt.pdf
- http://publikacije.stat.gov.rs/G2018/Pdf/G20182051.pdf
- U pripremi studije izvodljivosti je sudjelovalo udruženje Green Council, www.green-council.org;
- Pogledati – studija izvodljivosti; www.green-council.org/publikacije
